Volgens Edmund Burke is het sublieme of ‘verhevene’ schrikwekkend, maar vormt in feite geen reële dreiging voor de toeschouwer. Om het sublieme te kunnen ervaren, moet het gevaar voor de toeschouwer beperkt blijven. Hij aanschouwt bijvoorbeeld een natuurramp, zonder er zelf door getroffen te worden. Op die manier ziet Burke de sublieme ervaring als ‘aangenaam griezelen’. Het gaat erom dat je als toeschouwer geraakt wordt door iets dat zeer indrukwekkend is, niet zomaar mooi. Alles wat verband houdt met iets angstaanjagend of iets vreselijks kan volgens Burke een bron zijn van het sublieme.
Het sublieme maakt bij de mens hevige gevoelens, sterke emoties los. Die emoties zijn het gevolg van beelden of ideeën over pijn, dood, gevaar en verschrikking. Naast voorbeelden uit de natuur kunnen ook objecten en situaties die mensen zelf creëren zeer ‘subliem’ zijn. Burke vergelijkt en contrasteert de ervaring van het sublieme steeds nadrukkelijk met de ervaring van het schone. Hij definieert het schone als ‘de eigenschap die liefde veroorzaakt, of iets dat daarmee vergelijkbaar is’. Het schone is net zoals het sublieme een aangename ervaring. De kracht van de ervaring van het schone is echter van een totaal andere orde en ook veel minder gecompliceerd. Bovendien wordt de ervaring van het schone veroorzaakt door precies het tegenovergestelde van datgene wat de sublieme ervaring veroorzaakt: het schone heeft volgens Burke altijd te maken met het kleine, het zachte en het lieflijke. Afstand van het sublieme maakt de verschrikking genietbaar. Als het gevaar te dichtbij komt is het verschrikkelijk. Maar op afstand, kan het aangenaam zijn, zoals wij iedere dag ervaren. We staan letterlijk met onze mond vol tanden. Verschrikking en genot gaan dus hand in hand als het niet te dichtbij komt.
De paradox van de sublieme ervaring is het verschil tussen onze zintuigelijke en bovenzintuigelijke ervaringen. Het sublieme is een esthetische ervaring, ook al is het onze verbeelding die aan het werk wordt gezet. Opdat haar spel met de voorstellingen volledig zou verdwijnen tegenover het vrijheidsidee, het is deze verdwijning die subliem is. Kant volgt Burke in zijn idee over het sublieme.
In tegenstelling tot veel andere filosofen zijn de teksten van Burke ook nu nog zeer leesbaar.
Volgens Burke kunnen onze emoties ondergebracht worden in twee hoofdgroepen: zelfbehoud en gemeenschap. De emoties van zelfbehoud horen bij het sublieme. Emoties van gemeenschap horen bij het schone.
Relatie tussen zelfbehoud, pijn en het sublieme
De emoties van zelfbehoud zorgen ervoor dat mensen de dood zo lang mogelijk proberen te ontlopen. Het zijn dan ook de sterkste ervaringen die een mens kan hebben en worden vooral opgewekt door pijn en gevaar. Wanneer pijn en gevaar te dichtbij komen, brengen ze ons geen genot. Het idee van pijn, ziekte en uiteindelijk de dood, vult ons immers met veel angst.
Met de term ‘gemeenschap’, de tweede hoofdgroep, doelt Burke op emoties die leiden tot de voortplanting en sociaal gedrag. Zulke emoties zijn gericht op het behoud van de soort. We zoeken dit samenzijn op omdat het ons veel plezier geeft. Het schone is volgens Burke een product van de emoties van gemeenschap.
Het sublieme is volgens Burke daarentegen een ervaring die wordt opgewekt door gevoelens van vrees of pijn. Als we het sublieme dan worden we ons bewust van de kwetsbaarheid van het leven en de waarde ervan. Het zet ons, net als de schoonheid, aan tot een waardering van ons leven. Het sublieme is iets angstaanjagends zolang we het maar op een veilige afstand beschouwen, zolang het gevaar niet te dichtbij komt. Andere eigenschappen van ‘subliem’ zijn complexiteit, macht, het onverwachte, het plotselinge, enz.
Als wij pijn ervaren is dat vaak zintuiglijk. Onze zintuigen hebben een belangrijke rol in het waarnemen van pijn. Als iemand veel pijn heeft, uit zich dat in lichamelijke reacties die iedereen wel kent. Burke concludeert hieruit dat pijn en vrees op dezelfde delen van het lichaam inwerken.
Sublieme objecten hebben iets verschrikkelijks en angstaanjagends voor Burke. Het sublieme straalt een grote macht en kracht uit en vormt zo een potentieel gevaar. Het sublieme kan je terugvinden in de natuur. In de natuur voel je je als persoon vaak heel klein, waardoor je verbaasd kunt zijn. Als je een waterval ziet, heeft dat iets verbluffends. Als je echter niet op een veilige afstand van die waterval bent, dan kan je de verschrikking en pijn van de dood ervaren. De natuur is mooi, maar ook zeer dodelijk en gevaarlijk.
Hedendaags voorbeeld van het sublieme
Persoonlijk vind ik dat mensen die het sublieme graag ervaren onder de term “ramptoerisme” vallen. Als er bijvoorbeeld een aanrijding op straat gebeurt, dan staat er al snel een cirkel mensen rond die niets staan te doen, buiten het ervaren van de pijn en verschrikking die je als slachtoffer wel ervaart. Deze kring van mensen die het slachtoffer niet helpen doen dit omdat ze onbewust het sublieme zouden verliezen als ze het slachtoffer zouden helpen. Als ze het slachtoffer helpen, dan worden ze er immers persoonlijk bij betrokken. De sublieme ervaring is: schrik, waarna bevrijding volgt.
Een hedendaags voorbeeld zijn de onthoofdingen van IS. Die verschrikkingen hebben we allemaal ervaren via de radio, op het internet, op de televisie of op andere sociale media. Je krijgt er verschillende gevoelens door: ongeloof, onbegrip, verbazing, medeleven, woede en angst. Aan de ene kant snap je niet dat de mens zo’n gruwelijke situaties kan creëren. Aan de andere kant heb je er natuurlijk ook een veilig gevoel bij. Jij zit immers niet in de situatie die de gijzelaars ervaren, want je zit op een veilige afstand. Maar als IS erin zou slagen om jou te gijzelen of een naaste, zou je dan nog steeds het sublieme kunnen ervaren? Nee, want in dat geval wordt de situatie te reëel, te persoonlijk en ervaar je alleen maar angst en pijn.
Nog een ander voorbeeld is de aardbeving in Nepal. Dat is een perfect illustratie van het sublieme in de natuur volgens Burke. Die aardbeving was een natuurramp op grote schaal met veel slachtoffers. We zijn ons nu meer bewust van sublieme ervaringen dan vroeger. We hebben nu – bij wijze van spreken – de wereld in één huiskamer.
Het sublieme in de kunst
Kunst zou het doel hebben om ons alle mogelijke gevoelens te laten kennen en ondergaan. Het is dan ook logisch om die meest extreme, sublieme emoties te leren kennen via kunstwerken. Zo krijgt het sublieme dus ook een betekenis in de kunst, voornamelijk in de Romantiek. De kunst is in staat om onze sublieme ervaringen te evenaren. Burke beschrijft in zijn “Philosophical Enquiry into the Origin of Our Ideas of the Sublime and Beautiful” een aantal kenmerken van het sublieme die kunstenaars vaak gebruiken in hun kunstwerk. Enkele kenmerken zijn: duisternis, macht, oneindigheid, Instinctieve angst, strenge en harde vormen. De populariteit van zijn ideeën werd zichtbaar in de talloze schilderijen over natuurrampen.
Er zijn veel kunstwerken gemaakt in de 19de eeuw die overduidelijk het sublieme volgens de definitie van Burke oproepen. Enkele voorbeelden van deze kunstwerken zijn, “Het vlot van Medusa” van Géricault, “de Colossus” van Goya, “De wandelaar boven de zee van mist” door Friedrich, enzovoort. Dit laatste werk is zeer trouw aan de definitie van Burke. De wandelaar heeft immers een bergtop bereikt en ervaart het genot van het uitzicht. De wandelaar kent eerst angst om deze berg te beklimmen waarna hij de bevrijding van het genot ervaart. Hierdoor heeft hij de sublieme ervaring geëvenaard. De kunstwerken die ik net heb opgesomd hebben veel gemeen. De natuur speelt een grote rol in deze werken.
Om een voorbeeld van de 20ste eeuw aan te kaarten heb ik gekozen voor het werk “Guernica” van Picasso. Dit werk is niet voor de hand liggend voor mijn bespreking over het sublieme. Het doet geen beroep op de natuur, maar is wel actueel. Het werk is een aanklacht tegen de Spaanse burgeroorlog. Door een bombardement op Guernica, drie maanden voor de wereldtentoonstelling in Parijs, schilderde Picasso dit werk zodat iedereen het op de wereldtentoonstelling kon ervaren. Het werk toont veel wreedheid en duisternis. Er zijn in dit bombardement 1600 burgers om het leven gekomen. Helaas is ook dit een situatie die mensen hebben gecreëerd. Net daarom is het voor mij een subliem kunstwerk uit de 20ste eeuw. Dit werk is zeer indrukwekkend om te zien. Het roept een vreesachtige eerbied op voor alle slachtoffers van het bombardement. In Guernica wordt het sublieme gekenmerkt door het gevolg van sterke emoties, pijn, gevaar en verschrikking. Ook hier ben en blijf je de toeschouwer en geen slachtoffer.
Besluit
Het sublieme is volgens Burke een esthetisch oordeel of de sterkst mogelijke emotie die je kunt ervaren op een afstand van het werkelijke gevaar, pijn, of verschrikking. Als je er te dicht bij betrokken bent, ervaar je niet het genot van het sublieme. Het sublieme is ten slotte niet meer weg te denken uit de kunst.